Một trong những câu chuyện được kể lại nhiều nhất trong lịch sử là về cuộc chinh phạt châu Mỹ: một nhóm nhỏ các nhà thám hiểm Tây Ban Nha, với súng ống, ngựa và áo giáp thép, đã hạ gục các đế chế Aztec và Inca hùng mạnh. Trong câu chuyện này, "vũ khí" hủy diệt nhất của họ không phải là gươm giáo, mà là những mầm bệnh vô hình bệnh đậu mùa, sởi thứ đã tàn sát đến 90% dân số bản địa vốn không có khả năng miễn dịch.
Tuy nhiên, lập luận này, dù có cơ sở về mặt dịch tễ học, lại là một sự đơn giản hóa nguy hiểm. Nó có nguy cơ xóa bỏ vai trò, sự phức tạp chính trị và sức mạnh quân sự của chính những người bản địa trong sự kiện định hình lại cả một lục địa. Sự thật, như các bằng chứng cho thấy, phức tạp hơn nhiều: sự sụp đổ của Đế chế Aztec không phải là một chiến thắng của bệnh tật, mà là một cuộc nội chiến bản địa được xúc tác bởi người Tây Ban Nha.
1. Lập Luận Phản Biện: Vai Trò Bị Thổi Phồng Của Dịch Bệnh
Lý thuyết cho rằng bệnh tật đã làm sụp đổ Đế chế Aztec ngay trong cuộc chinh phạt vấp phải nhiều mâu thuẫn logic và thực tế:
- Tính Phi Logic Của Sự Lây Lan: Ý tưởng rằng một đại dịch có thể bùng phát từ một tiền đồn duy nhất của Tây Ban Nha ở Veracruz, sau đó lan ra và làm tê liệt toàn bộ một đế chế rộng lớn trước khi cuộc chinh phạt diễn ra là rất khó xảy ra. Hầu hết người dân Mesoamerica chưa từng nhìn thấy một người Tây Ban Nha nào vào thời điểm đó.
- Một Thành Phố Không "Đầu Hàng Vì Bệnh Tật": Lịch sử không ghi nhận bất kỳ trường hợp nào mà một thành phố, dù đang bị dịch bệnh tàn phá, lại tự động dâng mình cho kẻ thù. Sự sụp đổ của kinh đô Tenochtitlan là kết quả của một cuộc bao vây quân sự tàn khốc kéo dài nhiều tháng, với chiến thuật cắt đứt nguồn cung lương thực và nước uống, cùng những trận giao tranh đẫm máu trên từng con phố. Dù một trận dịch đậu mùa đã bùng phát trong cuộc bao vây, nó chỉ là một yếu tố góp phần, chứ không phải nguyên nhân duy nhất.
- Bằng Chứng Không Thể Chối Cãi - Các Đồng Minh Bản Địa: Đây là lập luận đanh thép nhất. Đội quân chinh phạt của Hernán Cortés không phải chỉ có vài trăm người Tây Ban Nha. Trên thực tế, phần lớn binh lính của ông là người bản địa, chủ yếu là người Tlaxcalan, kẻ thù không đội trời chung của người Aztec.
Câu hỏi đặt ra là: Nếu bệnh đậu mùa là vũ khí tối thượng, tại sao nó không tiêu diệt chính đội quân của Cortés? Người Tlaxcalan cũng là người bản địa châu Mỹ, họ cũng hoàn toàn không có khả năng miễn dịch với các bệnh từ châu Âu. Nếu bệnh tật tàn sát người Aztec bên trong thành Tenochtitlan, nó cũng phải tàn sát người Tlaxcalan đang bao vây bên ngoài. Hình ảnh một đội quân Tây Ban Nha miễn nhiễm, khỏe mạnh hành quân trên một kinh đô bản địa ốm yếu là hoàn toàn sai lầm. Cả hai bên chiến tuyến đều là người bản địa và đều dễ bị tổn thương như nhau.
2. Nguyên Nhân Thực Sự: Một Cuộc Nội Chiến Được Châm Ngòi
Sự sụp đổ của người Aztec về bản chất là một cuộc cách mạng của các dân tộc bị trị, được châm ngòi và lãnh đạo bởi một nhóm người ngoài cuộc khôn ngoan.
- Đế Chế Aztec Bị Ghét Bỏ: Đế chế Aztec không phải là một quốc gia thống nhất, mà là một liên minh thống trị, cai trị bằng vũ lực. Họ bắt các thành bang chư hầu phải cống nạp của cải và, đáng sợ hơn, là người sống để làm vật tế thần. Các dân tộc như Tlaxcalan và Totonac căm thù người Aztec và luôn tìm cơ hội để lật đổ ách thống trị đó.
- Thiên Tài Chính Trị Của Cortés: Hernán Cortés có thể không phải là một nhà chiến lược quân sự vĩ đại, nhưng ông là một chính trị gia và nhà ngoại giao xuất sắc. Ông đã nhanh chóng nhận ra sự rạn nứt sâu sắc trong đế chế và khéo léo biến những kẻ thù của Aztec thành đồng minh của mình.
Cuộc chinh phạt Mexico thực chất là một cuộc nội chiến Mesoamerica, trong đó một liên minh bản địa khổng lồ, được trang bị kiến thức và vũ khí của châu Âu do Cortés cung cấp, đã lật đổ một đế chế đang bị căm ghét.
3. Một Lưu Ý Về Người Maya và Câu Hỏi Miễn Dịch
- Người Maya: Cần phải làm rõ rằng nền văn minh Maya cổ điển, với các thành phố vĩ đại như Tikal, đã sụp đổ vào khoảng năm 900 sau Công nguyên, tức là 600 năm trước khi người Tây Ban Nha đến. Sự sụp đổ của họ là do các yếu tố khác như hạn hán, chiến tranh và bất ổn chính trị. Việc chinh phục các vương quốc Maya còn sót lại sau này là một quá trình kéo dài hàng thập kỷ, không phải là một sự sụp đổ nhanh chóng.
- Tại Sao Bệnh Tật Lại Đi Một Chiều? Câu trả lời nằm ở hàng ngàn năm lịch sử nông nghiệp. Ở Cựu Thế giới (Á-Âu, châu Phi), con người sống gần gũi với các loài động vật được thuần hóa (bò, lợn, gà). Nhiều căn bệnh chết người như đậu mùa, sởi, cúm có nguồn gốc từ động vật. Qua nhiều thế kỷ, người châu Âu đã xây dựng được một hệ miễn dịch di truyền đối với các bệnh này. Ngược lại, châu Mỹ có rất ít động vật được thuần hóa, do đó dân số ở đây chưa bao giờ tiếp xúc và không có bất kỳ khả năng phòng vệ nào trước những mầm bệnh này.
Kết luận, không thể phủ nhận rằng các bệnh dịch từ châu Âu đã gây ra một thảm họa nhân khẩu học khủng khiếp cho châu Mỹ. Tuy nhiên, việc coi bệnh tật là nguyên nhân chính dẫn đến sự thành công của cuộc chinh phạt quân sự ban đầu là một cách nhìn phiến diện. Sự sụp đổ của Đế chế Aztec là một sự kiện quân sự và chính trị phức tạp, được quyết định bởi các liên minh bản địa và những mâu thuẫn nội tại sâu sắc. Dịch bệnh, dù tàn khốc, là yếu tố theo sau, giúp củng cố sự thống trị của Tây Ban Nha trong những thập kỷ tiếp theo, chứ không phải là vũ khí đã hạ gục đế chế trong trận chiến đầu tiên.
