Blogtheanh (17/8/2025): Khứu giác của cá mập phi thường đến mức chúng có thể phát hiện một giọt máu trong một bể bơi cỡ Olympic. Siêu năng lực này không phải là phép màu mà là kết quả của hàng triệu năm tiến hóa, tạo nên một hệ thống khứu giác cực kỳ tinh vi từ cấu trúc mũi cho đến bộ não.
Cấu Trúc Giải Phẫu Tối Ưu
Khác với con người, mũi của cá mập (gọi là lỗ mũi hay nares) không dùng để thở mà chỉ phục vụ duy nhất cho việc ngửi. Chúng có hai lỗ mũi riêng biệt nằm ở phía dưới mõm.
Khi cá mập bơi, nước sẽ liên tục được đẩy vào một lỗ mũi, chảy qua một khoang chứa các tấm màng cảm thụ phức tạp gọi là phiến khứu giác (olfactory lamellae), rồi chảy ra ngoài qua lỗ mũi còn lại. Cấu trúc này đảm bảo một dòng nước liên tục đi qua bộ phận cảm biến, cho phép chúng "quét" mùi trong môi trường một cách không ngừng nghỉ.
Bên trong khoang mũi là một hệ thống các phiến màng được gấp nếp tinh vi. Những nếp gấp này làm tăng diện tích tiếp xúc lên cực đại, chứa hàng triệu tế bào thụ thể thần kinh. Mỗi tế bào này chuyên biệt để phát hiện các phân tử hóa học khác nhau có trong nước, bao gồm axit amin và protein có trong huyết tương của con mồi.
Cơ Chế "Ngửi Lập Thể" (Stereo Smelling)
Một trong những bí mật lớn nhất tạo nên khả năng định vị con mồi từ xa của cá mập là khả năng ngửi theo kiểu lập thể (stereo), tương tự như cách con người nghe bằng hai tai để xác định hướng của âm thanh.
Vì có hai lỗ mũi đặt cách xa nhau, cá mập có thể so sánh cường độ mùi và thời gian mùi đến mỗi bên.
- Nếu mùi đến lỗ mũi bên phải trước và nồng độ mạnh hơn, não bộ cá mập sẽ ngay lập tức xử lý thông tin và ra lệnh cho cơ thể rẽ sang phải.
- Nếu mùi đến cả hai lỗ mũi cùng lúc với cường độ như nhau, con mồi đang ở ngay phía trước.
Bằng cách liên tục bơi theo hình chữ S và so sánh tín hiệu mùi giữa hai lỗ mũi, cá mập có thể lần theo dấu vết mùi dù là nhỏ nhất và xác định chính xác vị trí của con mồi bị thương từ khoảng cách hàng trăm mét, thậm chí cả cây số.
Bộ Não "Chuyên Dụng" Cho Mùi
Siêu năng lực của cá mập không chỉ nằm ở cấu trúc mũi mà còn ở bộ não được tiến hóa để ưu tiên xử lý mùi hương.
Phần não chịu trách nhiệm phân tích thông tin từ mũi được gọi là hành khứu giác (olfactory bulb). Ở cá mập, bộ phận này có kích thước cực kỳ lớn, chiếm tới hai phần ba tổng khối lượng não bộ của chúng. Để so sánh, hành khứu giác ở người chỉ là một phần rất nhỏ.
Kích thước khổng lồ của hành khứu giác cho thấy một năng lực xử lý thông tin mùi hương vượt trội. Hàng triệu tín hiệu từ các tế bào thụ thể ở mũi được truyền về đây và phân tích với tốc độ chóng mặt. Não bộ cá mập có thể:
- Phân biệt các loại mùi: Nó không chỉ biết đó là máu mà còn có thể phân biệt được mùi của các loài cá khác nhau.
- Phát hiện nồng độ cực thấp: Não bộ nhạy cảm đến mức có thể nhận ra sự hiện diện của các axit amin trong máu với nồng độ chỉ vài phần tỷ (parts per billion). Đây chính là lý do chúng có thể phát hiện con mồi bị thương từ rất xa.
- Tích hợp với các giác quan khác: Thông tin về mùi được kết hợp nhanh chóng với các tín hiệu từ thị giác và các đường bên cảm nhận áp lực, tạo ra một bức tranh tổng thể hoàn chỉnh về vị trí và trạng thái của con mồi, giúp chúng đưa ra quyết định tấn công chính xác.
Tóm lại, khả năng ngửi phi thường của cá mập là sự kết hợp hoàn hảo giữa một thiết kế cơ học tối ưu ở mũi, cơ chế định vị "stereo" thông minh, và một bộ não có sức mạnh xử lý mùi hương vô song. Đây là một minh chứng điển hình cho sự kỳ diệu của quá trình tiến hóa để tạo ra một kẻ săn mồi thượng hạng trong đại dương.
