Trong nhiều thập kỷ, ký sinh trùng được xem là mối đe dọa thuần túy về thể chất. Nhưng bằng chứng khoa học đang ngày càng chỉ rõ một thực tế đáng kinh ngạc: một số ký sinh trùng có khả năng tác động trực tiếp đến sức khỏe tâm thần và thay đổi hành vi của vật chủ, kể cả con người.
"Kẻ điều khiển" tinh vi: Toxoplasma Gondii
Một trong những ký sinh trùng được nghiên cứu kỹ lưỡng nhất về khả năng này là Toxoplasma gondii (T.gondii). Đây là một loại ký sinh trùng đơn bào cực kỳ phổ biến, ước tính lây nhiễm cho khoảng một phần ba dân số toàn cầu.
Nguồn lây nhiễm chính bao gồm:
Ăn phải thịt chưa nấu chín kỹ có chứa nang ký sinh trùng.
Tiếp xúc với phân mèo (mèo là vật chủ chính của
T.gondii).Nước hoặc rau quả bị ô nhiễm.
Ở hầu hết những người khỏe mạnh, hệ thống miễn dịch sẽ kiểm soát T.gondii, khiến nó tồn tại ở dạng "ngủ đông" trong các nang ở cơ và não mà không gây triệu chứng rõ rệt. Tuy nhiên, vấn đề bắt đầu khi chúng "thức giấc" hoặc âm thầm tương tác với hệ thần kinh của chúng ta.
Cơ chế Ký sinh trùng "Thao túng" Não bộ
Phát hiện đáng lo ngại là T.gondii không chỉ "trú ngụ" trong não; nó có thể chủ động thay đổi chức năng của não bộ thông qua các cơ chế tinh vi:
Tác động đến Chất dẫn truyền Thần kinh: Bằng chứng mạnh mẽ nhất cho thấy T.gondii có thể làm tăng sản xuất Dopamine. Đây là "hormone phần thưởng" liên quan đến động lực, niềm vui và cả hành vi chấp nhận rủi ro. Bằng cách thay đổi mức dopamine, ký sinh trùng có thể thúc đẩy các hành vi bốc đồng hoặc làm thay đổi tâm trạng.
Gây Viêm mạn tính: Sự hiện diện của ký sinh trùng kích hoạt phản ứng miễn dịch liên tục của cơ thể. Tình trạng viêm (inflammation) ở mức độ thấp nhưng kéo dài này có thể ảnh hưởng đến não bộ, làm thay đổi cách các tế bào thần kinh giao tiếp và góp phần gây ra các triệu chứng lo âu, trầm cảm.
Thay đổi Kết nối Thần kinh: Một số nghiên cứu cho thấy ký sinh trùng có thể thay đổi cấu trúc vật lý của các khớp thần kinh (synapse), ảnh hưởng đến quá trình xử lý thông tin và nhận thức của não.
Những thay đổi hành vi từ Vô hình đến Rõ rệt
Mặc dù phần lớn các ca nhiễm không có triệu chứng, các nghiên cứu đã chỉ ra mối liên hệ đáng kể giữa việc nhiễm T. gondii và một loạt các thay đổi về tâm lý - hành vi:
Tăng hành vi chấp nhận rủi ro: Đây là phát hiện nổi tiếng nhất. Ở loài gặm nhấm, ký sinh trùng này khiến chuột mất đi nỗi sợ hãi bẩm sinh với mùi nước tiểu mèo, thậm chí bị thu hút bởi nó, khiến chúng dễ bị mèo bắt hơn (giúp ký sinh trùng hoàn thành vòng đời). Ở người, một số nghiên cứu gây tranh cãi đã tìm thấy mối liên hệ giữa nhiễm T.gondii với tỷ lệ tai nạn giao thông cao hơn, tính bốc đồng và xu hướng kinh doanh mạo hiểm.
Rối loạn Tâm trạng và Lo âu: Các cá nhân bị nhiễm ký sinh trùng có thể trải qua cảm giác lo lắng (anxiety) gia tăng, thay đổi tâm trạng thất thường hoặc tính cách có xu hướng cáu kỉnh hơn.
Mối liên hệ với các bệnh lý nghiêm trọng: Đây là lĩnh vực đáng quan tâm nhất. Nhiều nghiên cứu dịch tễ học đã chỉ ra rằng những người mắc các bệnh lý thần kinh nghiêm trọng như bệnh tâm thần phân liệt (schizophrenia), rối loạn lưỡng cực hoặc trầm cảm kháng trị có tỷ lệ nhiễm
T. gondiicao hơn dân số chung.
Điều quan trọng cần nhấn mạnh: T.gondii không gây ra các bệnh này một cách trực tiếp, nhưng nó dường như là một yếu tố nguy cơ. Nó có thể làm tăng tính nhạy cảm (susceptibility) của một người đối với các rối loạn tâm thần, đặc biệt nếu họ đã có sẵn các yếu tố di truyền.
Làm thế nào để bảo vệ bản thân?
Hiểu được mối liên hệ này là rất quan trọng để có các chiến lược phòng ngừa hiệu quả. May mắn thay, các biện pháp phòng chống T.gondii tương đối đơn giản:
Nấu chín kỹ thịt: Đảm bảo thịt (đặc biệt là thịt lợn, cừu và thịt thú rừng) được nấu ở nhiệt độ an toàn để tiêu diệt nang ký sinh trùng.
Vệ sinh thực phẩm: Rửa sạch trái cây và rau quả trước khi ăn. Gọt vỏ nếu có thể.
Vệ sinh tay: Rửa tay kỹ bằng xà phòng sau khi làm vườn, xử lý thịt sống hoặc dọn dẹp phân mèo.
Lưu ý cho người nuôi mèo: Dọn khay vệ sinh của mèo hàng ngày (ký sinh trùng cần 1-5 ngày để có khả năng lây nhiễm sau khi ra khỏi cơ thể mèo). Nếu có thể, hãy đeo găng tay và rửa tay thật sạch sau đó.
Quan trọng với Phụ nữ Mang thai: Phụ nữ mang thai nên đặc biệt cẩn thận, vì nhiễm
T. gondiilần đầu trong thai kỳ có thể gây tổn thương nghiêm trọng cho thai nhi. Tốt nhất nên tránh dọn phân mèo và chỉ ăn thịt đã nấu chín hoàn toàn.
Kết luận
Ký sinh trùng không chỉ là những kẻ xâm lược cơ thể; chúng còn là những bậc thầy thao túng sinh học. Nghiên cứu về T.gondii đã mở ra một hướng đi mới trong y học, cho thấy sức khỏe tâm thần của chúng ta phức tạp hơn chúng ta tưởng. Nó nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nghiên cứu các yếu tố "vô hình" đang định hình hành vi và cảm xúc của con người, tiết lộ rằng một số thay đổi tâm lý có thể bắt nguồn từ những ảnh hưởng vi mô thay vì lựa chọn có ý thức.
